Nghệ thuật sắp đặt hay cài đặt (Installation art) là một thể loại tương đối mới của nghệ thuật đương đại bao gồm các cấu hình, vật liệu hoặc tác phẩm nghệ thuật khác (tranh, ảnh, tượng...) trưng bày trong một khoảng không gian, được sắp đặt tại một vị trí chẳng những trên tường mà còn cả trên sàn nhà hay ngoài trời để tạo thành một môi trường không gian tác phẩm chứ không phải độc nhất trên mặt phẳng như trước kia.

"Di sản" (Heritage) là một công trình đa dạng với quy mô lớn của Thái Quốc Cường (Cai Guo-Quiang) gồm 99 con thú nhồi bông, bản sao các loài động vật hoang dã như hươu cao cổ, gấu trúc, sư tử, hổ, chuột túi...đứng xung quanh một hồ hình tròn màu xanh, cúi đầu uống nước.


Hình thức nghệ thuật sắp đặt, trong mọi biểu hiện, chú trọng đến không gian và thời gian, phát triển với điêu khắc để tạo nên không gian nghệ thuật ngoài trời rộng lớn, hoành tráng, đôi khi trở thành một biểu tượng của thành phố. Có thể lấy một ví dụ điển hình: tác phẩm Sky Stations của nghệ sĩ người Mỹ J.M.Fisher hiện là một điểm chiêm ngưỡng của du khách khi tới trung tâm thành phố Kansas, thủ phủ bang Missouri, Mỹ.


Tác phẩm Sky Stations của J.M.Fisher


Nghệ thuật sắp đặt khởi nguồn từ ý tưởng tác phẩm "Bicycle Wheel" của họa sĩ Marcel Duchamp; kế đó là một số ý tưởng dùng các phế liệu để phối hợp trình bày tác phẩm. Nó cũng manh nha bắt đầu từ cuối thập niên 1950 và đầu thập niên 1960, đôi khi có liên hệ chút ít với khái niệm Nghệ thuật Ngẫu nhiên (Happenings). Khuynh hướng nghệ thuật này chính thức mở rộng từ 1970 tại Mỹ và Châu Âu.


Tác phẩm "Bicycle Wheel" của Marcel Duchamp


Các nghệ sĩ sắp đặt hiện đại nổi tiếng như:
- Joseph Beuys, người Đức, giáo sư nghệ thuật điêu khắc tượng đài tại Học viện Dusseldorf.
- Nghệ sĩ người Ý Mario Merz với tác phẩm Fibonacci numbers lắp đặt tại Centre for International Light Art - Unna, Germany.
- Bruce Nauman (Mỹ), nổi tiếng với các tác phẩm điêu khắc và video cài đặt ánh sáng neon.
- Nghệ sĩ người Pháp Christian Boltanski nổi tiếng với bản cài đặt về hình ảnh, đôi khi về ánh đèn.
- Một hình thức duy nhất của hậu hiện đại được thực hiện bởi Christo và Jeanne-Claude - vợ chồng người Bulgarian và Pháp - nổi tiếng với 'empaquetage' (đóng gói) những cấu trúc vĩ đại đặt trong khung cảnh thiên nhiên.
- Nghệ sĩ người Na Uy Olafur Eliasson, với tác phẩm The Path Forked Forest (1998, Art Gallery Towner, Eastbourne).
-Nghệ sĩ Anh Andy Goldsworthy sáng tạo những tác phẩm kết hợp độc đáo giữa nghệ thuật sắp đặt và thiên nhiên xung quanh, không dùng một nguyên liệu nhân tạo nào, ông vận dụng những gì có sẵn trong thiên nhiên nhưng vẫn tạo ra được sự tương phản và đồng điệu về màu sắc, hình khối trong các tác phẩm.
- Nghệ sĩ Nam June Paik (Mỹ gốc Hàn), Sonia Falcone (Bolivia), Bill Viola (Mỹ)... nổi tiếng với video nghệ thuật.

Video nghệ thuật của Sonia Falcone


Bill Viola - An Ocean Without a Shore


Nghệ thuật sắp đặt có những đặc tính sau:

* Phần lớn tên tác phẩm không cố định. Khi tháo dỡ để di chuyển và tái tạo lại trong một không gian khác thì tên tác phẩm có thể thay đổi. Bởi lẽ khi bố trí lại lần sau, vị trí các hiện vật, các bộ phận của tác phẩm có thể được thay đổi.


Tác phẩm "I like America and America likes me" của Marcel Duchamp


* Tác phẩm trình bày "một quá trình hình thành ý tưởng” chứ không định hình sẵn “một ý tưởng tĩnh”. Trong khi nội dung của các tác phẩm truyền thống đều trình bày ý tưởng đã định hình trên những hình thức biểu hiện thông thường như màu sắc, hình khối từ hai chiều đến ba chiều, nghệ thuật sắp đặt là loại hình mang tính tổng hợp. Người xem phải “đi vào” bên trong tác phẩm để nhìn ngắm, lắng nghe âm thanh, sờ chạm hiện vật, ngửi, cảm nhận cả mùi vị của không gian mà tác giả dàn dựng. Bởi lẽ, để cảm thụ thì cùng một lúc phải dùng nhiều quan năng và phải cảm thụ ngay trong lòng tác phẩm, thậm chí ngay khi bước ra khỏi tác phẩm thì người xem mới hình dung được ý tưởng trọn vẹn của nó.


Tác phẩm "Fibonacci numbers" của Mario Merz


* Tác phẩm chỉ tồn tại nơi trưng bày một thời gian ngắn rồi phải tháo dỡ nếu không có không gian lắp đặt, trưng bày cố định. Đôi khi nó không tồn tại theo thời gian, nó sẽ tan biến chỉ vì một cơn gió hay ánh nắng mặt trời. Nghệ thuật sắp đặt là một công việc hoàn toàn tạm thời của nghệ thuật, vậy nên, nghệ sĩ lưu lại tác phẩm của mình trong những bức ảnh trước khi nó biến mất.


Tác phẩm "Human need desire" của Bruce Nauman


* Tác phẩm nghệ thuật sắp đặt thường chiếm một gian phòng trưng bày toàn bộ không gian mà khán giả phải luôn đi qua để tham gia đầy đủ tác phẩm. Một số cài đặt được thiết kế đơn giản chỉ để được đi xung quanh và chiêm ngắm, hoặc người xem chỉ có thể được nhìn từ một ô cửa, hoặc một đầu của một căn phòng.


Tác phẩm "Les ombres" của Christian Boltanski


* Nghệ thuật sắp đặt hiển thị thống nhất hoàn chỉnh, chứ không riêng rẻ như các hình thức nghệ thuật truyền thống khác. Tác phẩm là một tổ hợp các hình vẽ, tranh, tượng, đồ vật, hiện vật, phim ảnh, âm nhạc, mùi hương... kết hợp thành một thể thống nhất được dàn dựng và xâu chuỗi chúng, phù hợp với những yếu tố nào đó theo chủ đề mà nghệ sĩ quan tâm.


Empaquetage của Christo và Jeanne-Claude ở Reichstag - Berlin


* Do tính cách linh hoạt trong không gian ba chiều, nghệ thuật sắp đặt ảnh hưởng đến nghệ thuật máy tính - chẳng hạn như phát triển phần mềm trong video và chiếu phim - cũng như các kỹ thuật được sử dụng trong nhà hát avant-garde (tiền khu) và vũ trường. Thiết kế kiến ​​trúc và nội thất là những ảnh hưởng khác.


Tác phẩm " The Path Forked Forest của Olafur Eliasson


* Nghệ thuật sắp đặt dao động từ đơn giản đến phức tạp. Nó có thể là bộ sưu tập dựa trên máy tính, điện tử, hay trên web - khả năng vô hạn và phụ thuộc hoàn toàn vào khái niệm và mục đích của nghệ sĩ. Hầu như bất kỳ loại vật liệu hoặc phương tiện truyền thông nào cũng đều có thể được sử dụng, bao gồm cả đối tượng tự nhiên hay nhân tạo, hội họa và điêu khắc, cũng như phương tiện truyền thông gần đây như phim ảnh, hình ảnh động, các hình thức khác nhau của nhiếp ảnh, nghệ thuật biểu diễn trực tiếp, âm thanh...


Tác phẩm của Andy Goldsworthy


Nghệ thuật hiện nay rất đa dạng, được sáng tạo vô bờ bến. Tuy nhiên, các tác phẩm nổi tiếng cần có nhiều ý tưởng ấn tượng, phương pháp và kỹ năng độc đáo, nhiều kinh nghiệm thật sự hấp dẫn. Ở đây khái niệm triết học trừu tượng cao độ được truyền đạt thông qua nghệ thuật tạo thành từ các linh kiện, âm thanh, ánh sáng....
Hiện hữu là tương duyên. Chúng ta không thể tự hiện hữu một cách đơn độc mà phải tương duyên với mọi thứ khác. Cũng thế, nghệ thuật sắp đặt được ghép lại bởi nhiều mảnh rời tương duyên với nhau và chỉ tồn tại trong một thời gian. Những cấu trúc nghệ thuật hiển thị qua không gian và thời gian đều ảnh hưởng từ tư tưởng thiền.
Nghệ thuật sắp đặt nhấn mạnh đến cảm thức về một thế giới hỗn mang, về một kỷ nguyên hư vô. Cái nhìn của nghệ thuật sắp đặt bám sát cái biến chuyển, cái ngẫu nhiên và sự vô thường của thế giới. Trong thế giới tương đối và bất định, làm gì có chân lý phổ quát và vĩnh cửu cho con người khám phá? Chính vì thế, nghệ thuật sắp đặt sinh ra trong thời kỳ đặc biệt, nhằm lật đổ hay giải thể những giá trị giả tạo, những trung tâm của ý nghĩa chủ quan, độc đoán, những ý tưởng thêu dệt về chân lý, quốc gia, lý tưởng, văn minh, anh hùng, nhân quyền...
Thiền tiềm ẩn trong tư tưởng con người, trong tác phẩm. Thiền là một cái tên. Nghệ thuật sắp đặt cũng là một cái tên. Thiền ôm trọn thế gian, nghệ thuật sắp đặt cũng ôm trọn một không gian dù chỉ là một gian phòng nhỏ. "Nghệ thuật không thể nào ở yên một nơi chốn. Một loạt vận động lên, xuống hay vượt ngang, thậm chí phi nước đại về quá khứ là một điều kiện tiên quyết” (Barthelme). Nghệ thuật sắp đặt tiến vào những nơi chốn của những thực tại khác nhau, nơi mà tác giả và người xem cùng phiêu lưu - tác giả cũng là người xem và người xem cũng là tác giả.

Lê Tấn Tài